موتورهای تکفاز ساختمان موتورهای تک فاز دوخازنی را توضیح دهد. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور تک فاز با خازن راه انداز را تشریح کند.

5 موتورهای تک فاز 183

موتورهای تکفاز هدف های رفتاری: نحوه تولید میدان مغناطیسی در یک استاتور با یک و دو سیم پیچ را بررسی نماید. لزوم استفاده از سیم پیچ کمکی در موتورهای تک فاز را توضیح دهد. ساختمان داخلی موتورهای القایی تک فاز را از روی شکل شرح دهد. طرز کار موتورهای القایی تک فاز را توضیح دهد. انواع موتورهای القایی تک فاز را نام ببرد. شکل واقعی موتور فاز شکسته را از میان موتورهای تک فاز دیگر تمیز دهد. ساختمان موتور فاز شکسته را توضیح دهد. شکل مداری موتور یک فاز فاز شکسته را رسم کند. طرز کار موتور یک فاز فاز شکسته را توضیح دهد. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور فاز شکسته را رسم کند. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور فاز شکسته را تشریح کند. کاربردهای موتور تک فاز فاز شکسته را بیان کند. شکل واقعی موتور تک فاز با خازن راه انداز را از میان موتورهای دیگر تمیز دهد. ساختمان موتور با خازن راه انداز را توضیح دهد. شکل مداری موتور تک فاز با خازن راه انداز را رسم کند. طرز کار موتور تک فاز با خازن راه انداز را توضیح دهد. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور تک فاز با خازن راه انداز را رسم کند. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور تک فاز با خازن راه انداز را تشریح کند. کاربردهای موتور تک فاز با خازن راه انداز را بیان کند. شکل واقعی موتور تک فاز خازن دائم کار را از میان موتورهای دیگر تمیز دهد. ساختمان موتور با خازن دائم کار را توضیح دهد. شکل مداری موتور با خازن دائم کار را توضیح دهد. شکل مداری موتور با خازن دائم کار را رسم کند. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور با خازن دائم کار را رسم کند. طرز کار موتور با خازن دائم کار را تشریح کند. کاربرد موتورهای تک فاز با خازن دائم کار را بیان کند. شکل واقعی موتور تک فاز دوخازنی را از میان موتورهای تک فاز تمیز دهد. ساختمان موتورهای تک فاز دوخازنی را توضیح دهد. 5 184

شکل مداری موتورهای تک فاز دوخازنی را توضیح دهد. شکل مداری موتورهای تک فاز دوخازنی را رسم کند. منحنی مشخصه گشتاور سرعت موتور دوخازنی را رسم کند. منحنی پیشرفته گشتاور سرعت موتور دوخازنی را تشریح کند. کاربرد انواع موتورهای تک فاز دوخازنی را بیان کند. چگونگی تغییر جهت چرخش در موتورهای القایی تک فاز را توضیح دهد. کاربردهای تغییر جهت چرخش در موتورهای القایی تک فاز را نام ببرد. شکل واقعی موتور قطب چاک دار را از دیگر موتورهای تک فاز تمیز دهد. ساختمان موتور قطب چاک دار را از روی شکل توضیح دهد. طرز کار موتور قطب چاک دار را توضیح دهد. منحنی مشخصه موتور قطب چاک دار را رسم کند. منحنی مشخصه موتور قطب چاک دار را تشریح کند. کاربردهای موتور قطب چاک دار را نام ببرد. شکل واقعی موتور انیورسال را از دیگر موتورهای تک فاز تمیز دهد. ساختمان داخلی موتورهای انیورسال را از روی شکل توضیح دهد. طرز کار موتور انیورسال را توضیح دهد. منحنی مشخصه موتور انیورسال را رسم کند. منحنی مشخصه موتور انیورسال را تشریح کند. کاربردهای موتورهای انیورسال را بیان کند. نحوه راه اندازی موتورهای سه فاز در شبکه تک فاز را با رسم شکل مداری آن توضیح دهد. ساختمان داخلی مولد القایی تک فاز را از روی شکل توضیح دهد. طرز کار مولد القایی تک فاز را بیان کند. کاربردهای مولد القایی تک فاز را بیان کند. 185

موتورهای تکفاز مقدمه غالبا در ساختمان های مسکونی کارگاه های کوچک مغازه ها و فروشگاه ها از شبکه برق تک فاز استفاده میشود. بنابراین برای استفاده از وسایلی همچون کولر یخچال ماشین لباسشویی پمپ های آب خانگی و دیگر وسایل مورد نیاز در زندگی امروزی به موتور تک فاز الکتریکی احتیاج میباشد. آنچنان که در فصل 3 بیان شد منبع تغذیه AC تک فاز میدان ضربانی ایجاد میکند. به همین خاطر در ابتدا تصور می شد که یکی از ضعف های برق AC عدم کارآیی آن در تولید موتورهای الکتریکی تک فاز است. 1 با همت مهندس فرانسوی موریس لبالنس 2 و ارائه تئوری دو میدانی میدان های ضربانی طراحی و تولید انواع موتورهای تک فاز شروع شد و این ضعف به طور کلی از پرونده برق AC پاک گردید. به طور کلی انواع موتورهای الکتریکی که در شبکه های برق تک فاز جریان متناوب استفاده میشوند جزء ماشین های مخصوص به حساب می آیند. از آنجا که موتوره ای الکتریکی تک فاز بسیار متنوع هستند لذا هر یک بنا بر ویژگی های خود در جایی کاربرد دارند. این موتورها در قد رت های کم معموال تا 4 کیلو وات ساخته میشوند. عالوه بر دسترسی ساده به برق تک فاز در هر مکان سازندگان لوازم خانگی دلیل اصلی استفاده از موتورهای الکتریکی تک فاز را قیمت ارزان و مشخصه گشتاور دور خاص این موتورها می دانند. به طور کلی موتورهای تک فاز به سه دسته کلی تقسیم میشوند: موتور القایی تک فاز موتور یونیورسال موتور سنکرون تک فاز در این کتاب فقط انواع موتورهای القایی تک فاز و موتور یونیورسال تشریح می شود و ساختمان انواع موتورهای سنکرون تک فاز در دوره های باالتر تحصیلی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. 5 شكل 1 کاربردهای موتورهای تک فاز در لوازم خانگی 186 1 حامیان برق DC یکی دیگر از نقاط ضعف برق AC را کنترل ناپذیر بودن سرعت موتورهای جریان متناوب می دانستند که با رشد صنعت الکترونیک قدرت بر این مشکل نیز چیره شدند. 2 Maurice Leblanc ) 1923 1857 ( 3 دانش آموزان به فصل 3 بخش اساس كار ماشین های القایی و پدیده میدان دوار رجوع نمایند.

1 5 موتورهای القایی تک فاز همان گونه که بیان شد عامل ایجاد چرخش در موتورهای القایی سه فاز ایجاد میدان دوار در داخل استاتور میباشد. در صورتی که با عبور جریان AC تک فاز از یک سیم پیچ میدان ضربانی ایجاد میشود. برای ساختن موتور القایی تک فاز باید بتوان با ابتکاری خاص میدان دوار ایجاد نمود. هر چند طرح های ارائه شده در جهت ایجاد میدان دوار دارای نواقصی است اما برای چرخش موتورهای با توان کم کافی میباشد. شكل 2 ولتاژ و جریان تک فاز در یک سیم پیچ میدان ضربانی ایجاد میکند در واقع چگونگی القای ولتاژ در هادی های رتور و چرخش آن در موتورهای سه فاز و تک فاز شبیه یکدیگر است از این رو به دلیل سادگی ساختمان موتورهای القایی تک فاز رتور هم ه آنها را از نوع قفسه سنجابی می سازند. 1 1 5 چگونگی ایجاد چرخش در موتورهای القایی تک فاز: در تشریح عملکرد موتورهای القایی نحوه ایجاد میدان دوار در استاتور ماشین از اصول اساسی میباشد. آزمایش شکل) 3 ( نشان می دهد که در صورت اتصال موتور به شبکه برق تک فاز AC رتور حرکتی نخواهد داشت. اما اگر با کمک یک وسیله راهانداز رتور این موتور در یک جهت مثال راست گرد به چرخش درآید رتور در همان جهت به حرکت دورانی خود ادامه می دهد. موضوع جالب توجه اینکه اگر ابتدا رتور به سمت چپ چرخانده شود ادامه چرخش رتور چپگرد خواهد بود. بنابراین می توان گفت میدان ضربانی موتور تک فاز شامل دو میدان دوار با اندازه ای برابر یکی راست گرد و دیگری چپ گرد است. با آزمایش شکل )3( مشخص میشود که با کمک وسیله راهانداز یکی از دو میدان بر دیگری غلبه نموده و باعث چرخش رتور در یک جهت میشود. در واقع تئوری دو میدانی اثبات میکند که میدان ضربانی 187

موتورهای تکفاز 5 شكل 3 موتور القایی تک فاز مقدماتی برق تک فاز با مجموع دو میدان دوار هم اندازه مختلف الجهت برابر میباشد. هر چند تشریح موضوع فوق با روابط ریاضی تبیین میگردد اما در این کتاب به مشاهدات فیزیکی آن بسنده میشود. مشخصه گشتاور دور موتور تک فاز مقدماتی مطابق شکل )4 الف( میباشد. با توجه به شکل )4 الف( می توان مشاهده نمود که موتور القایی تک فاز مقدماتی گشتاور راهاندازی ندارد و به همین دلیل بدون وسیله راهانداز به چرخش در نمی آید. بنابراین باید برای راهاندازی موتور القایی تک فاز تدبیری اندیشیده شود. همان طور که در تئوری ایجاد میدان دوار موتورهای سه فاز القایی گفته شد با قرار دادن سه دسته سیم پیچ با اختالف مکانی 120 درجه در پوسته استاتور و عبور جریان سه فاز از 1 آنها میدان دوار ایجاد میشود. شكل 4 مقایسه مشخصه گشتاور دور موتور القایی تک فاز مقدماتی و سه فاز همچنین اگر مطابق شکل) 5 ( در پوسته استاتور دو دسته سیم پیچ با اختالف مکانی 90 درجه نسبت به هم جا سازی شوند به طوری که جریان عبوری از آنها دارای اختالف فاز 90 درجه باشد می توان میدان دوار ایجاد کرد. 1 برای توضیحات بیشتر به فصل سوم مبحث ایجاد میدان دوار مراجعه کنید. 188

با توجه به الگوی شکل )6 الف( برای ایجاد چرخش در موتورهای تک فاز القایی می توان از دو دسته سیم پیچ استفاده کرد به شرطی که بتوان بین جریان سیم پیچ ها اختالف فاز ایجاد نمود. ایجاد این اختالف فاز با استفاده از یک المان مناسب انجام میشود. شكل 5 ایجاد میدان دوار با کمک دو دسته سیم پیچ و دو جریان متناوب با اختالف فاز 90 درجه یکی از این دو سیم پیچ را سیم پیچ اصلی )Main( و دیگری را سیم پیچ کمکی )Auxiliary( یا راهانداز مینامند. سیم پیچ های موتور تک فاز القایی و المان ایجاد کننده اختالف فاز در مدار شکل )6 ب( نمایش داده شده است. جریان سیم پیچ اصلی را با I m و جریان سیم پیچ راهانداز I a نشان میدهند. را با هر چه اختالف فاز جریان سیم پیچ اصلی ( m ) I با سیم پیچ راهانداز) a ) I بیشتر باشدگشتاور راهاندازی بیشتر و میدان دوار ایجاد شده متقارن تر است. 189 شكل 6 مدار اتصال موتور تک فاز چهار قطب به جریان برق تک فاز

موتورهای تکفاز بیشترین گشتاور راهاندازی زمانی است که اختالف فاز جریان دو سیم پیچ 90 درجه باشد. در این حالت میدان دوار ایجاد شده کامال متقارن میباشد. موتورهای تک فاز القایی بر اساس انتخاب المان ایجاد کننده اختالف فاز به صورت ذیل دسته بندی میشوند: موتورهای القایی تک فاز با فاز شکسته موتورهای القایی با خازن راهانداز موتور القایی با خازن دائم کار موتورهای القایی دو خازنی )خازن راهانداز و دائم کار( موتور القایی قطب چاک دار 2 1 5 موتورهای القایی تک فاز با فاز شكسته: در این موتورها برای ایجاد اختالف فاز بین جریان سیم پیچ اصلی و راهانداز نسبت مقاومت اهمی به القایی سیم پیچ راهانداز را بیشتر از سیم پیچ اصلی اختیار می کنند. یعنی امپدانس سیم پیچ راهانداز بیشتر خاصیت اهمی و امپدانس سیم پیچ اصلی بیشتر خاصیت سلفی دارد. در نتیجه مطابق دیاگرام برداری شکل) 7 ( بین جریان دو سیم پیچ اختالف فاز ایجاد میشود. بهترین راه افزایش نسبت مقاومت اهمی به مقاومت القایی استفاده از سیم نازک تر در سیم پیچ میباشد. ضمن آنکه با قرار گیری سیم پیچ در عمق کمتر شیارهای استاتور اثر مقاومت القایی سیم پیچ کاهش مییابد. در عمل با قرار دادن سیم پیچ راهانداز بر روی سیم پیچ اصلی سیم پیچ راهانداز در عمق کمتر و سیم پیچ اصلی در عمق بیشتر قرار گرفته و بدین سبب مقاومت القایی آن کمتر از مقاومت القایی سیم پیچ اصلی میشود. از آنجا که مقاومت اهمی سیم پیچ راهانداز زیاد میباشد در صورت ادامه کار موتور تلفات حرارتی در سیم پیچ راهانداز باعث افزایش دمای سیم پیچ و سوختن آن میشود. به همین خاطر باید پس از راهاندازی موتور و زمانی که سرعت آن حدودا به 75 درصد سرعت نامی رسید سیم پیچ راهانداز از مدار خارج گردد. 5 شكل 7 موتور القایی تک فاز فاز شکسته 190

از کولر موتور مانند موتورها بعضی در اینکار برای رله از فریزر و یخچال مانند دیگر برخی در و مرکز از گریز کلید میشود. استفاده مغناطیسی سرعت افزایش با که است کلیدی مرکز از گریز کلید میکند. عمل معین حد یک از موتور کمکی سیمپیچ جریان نسبی افزایش با نیز مغناطیسی رله ساختمان با میشود. مدار قطع سبب موتور راهاندازی از بعد میشوید. آشنا صنعتی برق کتاب در کلیدها این داخلی از آنها راهانداز سیمپیچ که تکفاز القایی موتورهای در سیمپیچ به استاتور شیارهای 1 3 معموال میشود خارج مدار دارند. تعلق اصلی سیمپیچ به دیگر ٢ 3 و راهانداز خانگی کوچک پمپهای همچون وسایلی در موتورها این دارند. کاربرد کولرها و فریزر یخچال راهانداز: خازن با القایی موتورهای 5 3 1 را راهانداز و اصلی پیچ سیم جریان فاز اختالف ایجاد )8( شکل دهد. می نشان راهانداز پیچ سیم با شده سری خازن یک کمک به زاویه اختالف توان می خازن ظرفیت مناسب مقدار محاسبه با در رساند. درجه 90 به راهاندازی زمان در را جریان دو بین میباشد. خوب بسیار موتوری چنین راهاندازی گشتاور نتیجه این ایجاد با فاز تک القایی موتور در گشتاور مقدار بیشترین زیرا آید. می دست به زاویه باعث خازن از زیاد عبورجریان موتور راهاندازی از بعد گریز کلید توسط را خازن باید خاطر همین به میشود آن سوختن کرد. خارج مدار از مرکز از عبور زیادی جریان راهانداز خازن از اینکه به توجه با خازن این چون طرفی از باشد. زیاد نیز آن ظرفیت باید میکند های خازن از توان می بنابراین است مدار در کوتاهی مدت های خازن ظرفیت گرفتن نظر در با زیرا کرد استفاده الکترولیتی است. ارزان قیمتشان و کوچک آنها حجم الکترولیتی راهانداز خازن با القایی موتور 8 شكل 191

موتورهای تکفاز موتورهای القایی با خازن راهانداز مشخصه راهاندازی خوبی داشته و به طور کلی در وسایلی همچون کمپرسورها دستگاههای چند کاره نجاری و کاربرد دارند. 4 1 5 موتور القایی با خازن دائم کار: اگر مطابق شکل) 9 ( خازن سری شده با سیم پیچ راهانداز طوری محاسبه گردد تا در موقع راهاندازی اختالف فاز اندک ولی در زمان کار اختالف فاز تقریبا 90 درجه شود می توان خازن را در مدار نگه داشت. در این صورت مقدار ظرفیت خازن دائم کار نسبت به خازن راهانداز کمتر است و در زمان راهاندازی جریان کمتری از آن عبور میکند. از طرفی چون خازن دائم کار مدت زمان بیشتری باید در مدار بماند بنابراین خازن الکترولیت برای آن مناسب نیست. لذا خازن این موتورها از نوع روغنی انتخاب میشود که قیمت آنها گران تر از خازن های الکترولیت است. راندمان ضریب قدرت و گشتاور کار این موتورها در حالت کار بسیار خوب است. به دلیل اینکه سیم پیچ راهانداز از مدار خارج نمیشود در نتیجه سیم پیچ اصلی و راهانداز را در این موتورها مانند هم در نظر می گیرند و هر کدام نصف شیارهای استاتور را اشغال می کنند. از خصوصیات خوب این موتورها سر و صدای کم در زمان کار میباشد ضمن آنکه با تغییر ولتاژ سرعتشان قابل کنترل است. به همین خاطر در وسایلی همچون پنکه ماشین لباسشویی خانگی و هر جایی که تغییر بار در نقطه کار نداشته باشیم مناسب است. 5 1 5 موتورهای القایی دو خازنی )خازن راهانداز و دائم کار(: اگر در موتور القایی از هر دو خازن دائم کار و راهانداز مطابق شکل) 10 ( هم زمان استفاده شود موتور را دو خازنی میگویند. همان طور که در بخش های پیشین به آن اشاره شد خازن راهانداز از نوع الکترولیتی و با ظرفیت زیاد میباشد در حالی که خازن دائم کار از نوع روغنی و دارای ظرفیت کم است. 5 خازن روغنی شكل 9 موتور القایی با خازن دائم کار 192

در ابتدای راهاندازی موتور هر دو خازن با هم موازی بوده و با سیم پیچ راهانداز به طور سری در مدار قرار می گیرند ولی پس از رسیدن دور موتور به 75 درصد دور نامی به وسیله کلید گریز از مرکز خازن راهانداز از مدار خارج میشود و تنها خازن روغنی در مدار باقی می ماند. به دلیل وجود این دو خازن این نوع موتورها هم دارای مشخصه گشتاور راهاندازی خوب می باشند و هم در زمان کار آرام و بی صدا کار می کنند. در این موتورها سیم پیچ اصلی و راهانداز شبیه یکدیگر در نظر گرفته میشود. این موتورها غالبا جزء موتورهای صنعتی محسوب میشوند و در وسایلی مانند ماشین لباسشویی صنعتی یخچال های صنعتی موتورهای باالبر و کاربرد دارند. 6 1 5 موتور القایی قطب چاک دار: اگر برروی قطب های برجسته موتور شکل )3( شیارهایی تعبیه گردد و یک یا چند حلقه هادی اتصال کوتاه شده مطابق شکل )11( در داخل آن قرار داده شود در این صورت به این نوع موتور القایی موتور قطب چاک دار میگویند. حلقه های هادی اتصال کوتاه شده در طرفین قطب ها نقش سیم پیچ راهانداز و ایجاد کننده اختالف فاز بین میدان اصلی و میدان قطب چاک دار را ایفا می کنند. زیرا میدان القا شده در حلقه های اتصال کوتاه 90 درجه نسبت به میدان قطب اصلی اختالف فاز داشته و این اختالف دو میدان در این نوع موتورها برای ایجاد گشتاور راهاندازی کافی میباشد. شكل 10 موتور القایی دو خازنی )خازن راهانداز و دائم کار( گشتاور راهاندازی و ضریب بهره این موتورها بسیار کم است و معموال در توان های کمتر از 150 وات ساخته میشوند. مزیت اصلی این موتورها سادگی ساختمان آنها میباشد. پمپ آب کولر فن های کوچک آشپزخانه و وسایلی هستند که از این موتورها در ساخت آن استفاده میشود. 193

موتورهای تکفاز 7 1 5 تغییر جهت گردش در موتورهای القایی تک فاز: به طور کلی برای تغییر جهت گردش موتورهای القایی تک فاز باید جهت جریان را در یکی از سیم پیچ های اصلی یا راهانداز عوض نمود. در تغییر جهت گردش موتورهای القایی با خازن دائم کار غالبا از مدار شکل )12( استفاده میشود. چون مشخصات سیم پیچ اصلی و راهانداز مانند هم می باشند بنابراین می توان خازن را طوری در مدار قرار داد که در یک جهت با سیم پیچ اصلی و در جهت دیگر با سیم پیچ راهانداز سری شود. 5 شكل 11 موتور القایی قطب چاک دار )به جهت چرخش و قطب ها توجه شود( باید توجه داشت که در این مدار با تغییر جهت جریان خازن جهت چرخش رتور عوض میشود. از آنجا که جریان راهاندازی موتورهای القایی تک فاز با خازن دائم کار کم است بنابراین برای قطع و وصل پی در پی در شبکه برق کمتر ایجاد اشکال میکند. همچنین از ویژگی های دیگر این موتورسادگی مدار تغییر جهت در آن میباشد. در موتورهای قطب چاک دار مطابق شکل )11( جهت چرخش همواره ثابت و از سمت چاک دار یک قطب به سمت بدون چاک قطب دیگر میباشد. شكل 12 تغییر جهت در موتور القایی تک فاز با خازن کار 194

8 1 5 مقایسه موتورهای القایی تک فاز: هر یک از موتورهای القایی تک فاز در جای خاصی کاربرد دارند. در شکل )13( مشخصه های گشتاور دور کلیه موتورهای القایی تک فاز با یکدیگر مقایسه شده است. با توجه به شکل )13( مشخص است که موتور القایی دو خازنی از بیشترین گشتاور راهاندازی برخوردار بوده و کمترین گشتاور مربوط به موتور قطب چاک دار است. 2 5 موتور یونیورسال در درس ماشین الکتریکی DC ساختمان موتور سری ارائه شده است و رابطه گشتاور آن از رابطه ) 1 5 ( تبعیت میکند: T = KI 2 a ) 1 ) 5 در رابطه ) 1 5( K ضریبی است که به ساختمان داخلی موتور سری بستگی دارد I a جریان عبوری از آرمیچر بر حسب آمپر N m گشتاور موتور بر حسب T با توجه به رابطه ) 1 5( گشتاور موتور سری رابطه مجذوری با جریان آرمیچر دارد. به طور مثال تغییرات گشتاور بر اساس جریان آرمیچر به ازای 1=K به صورت منحنی شکل )14( در خواهد آمد. شكل 13 مقایسه مشخصۀ گشتاور دور موتورهای القایی تک فاز بیشتر بدانید همچنین دیگر خصوصیات تقریبی هر یک از موتورهای القایی به طور خالصه در جدول )1( آورده شده است. مقایسه تقریبی قیمت)به درصد( محدودۀ توان )اسب بخار( بازده در بار نامی )به درصد( ضریب توان در بار نامی گشتاور راهاندازی )درصد از گشتاور نامی( نوع موتور القایی تک فاز فاز شکسته 200~150 0/5 ~ 0/65 55 ~ 65 0/05 ~1 100 خازن دایم کار 150~30 0/7 ~ 0/9 60 ~ 70 0/125 ~6 140 خازن راهانداز 250~400 0/5 ~0/65 55 ~ 65 0/125 ~10 120 دوخازنی 250~450 0/7 ~ 0/9 60 ~ 70 0/125 ~10 180 قطب چاک دار 20~ 60 0/25 ~ 0/4 15 ~ 40 0/01 ~0/16 50 جدول 1 مقایسه ویژگی انواع موتورهای القایی تک فاز 195

موتورهای تکفاز با توجه به شکل )14( با تغییر جهت جریان آرمیچر مقدار گشتاور یا نیروی وارد شده به محور منفی نمیشود بنابراین جهت گشتاور همواره مثبت بوده و عوض نمیگردد. از آنجایی که تغییر جهت جریان تنها بر اساس تغییر پالریته ولتاژ اعمالی بر موتور امکان پذیر است بنابراین با اتصال منبع تغذیه جریان متناوب به موتور سری این موتور با رفتار مشابهی که در جریان مستقیم دارد می تواند استفاده شود. البته بدیهی است برای عملکرد بدون آسیب موتور باید اندازه ولتاژ مؤثر منبع تغذیه متناوب معادل مقدار ولتاژ منبع تغذیه جریان مستقیم باشد. از آنجا که این موتورها می توانند با هر دو 1 نوع جریان متناوب و یا مستقیم کار کنند موتورهای یونیورسال نامیده میشوند. با مفهوم عکس العمل آرمیچر در درس ماشین الکتریکی DC آشنا شده اید. پدیده عکس العمل آرمیچر با عبور جریان متناوب از موتور سری هم ایجاد میشود که باعث تضعیف میدان اصلی موتور و تغییر مکان صفحه خنثی میگردد. بر خالف جریان مستقیم با اتصال موتور یونیورسال به جریان متناوب در هسته سیم پیچ تحریک نیز تلفات فوکو و هیسترزیس ایجاد خواهد شد و در نتیجه برای مقابله با آن باید جنس هسته از فوالد مغناطیسی مرغوب و به صورت ورقه ورقه ساخته شود. به طور کلی برای بهبود عملکرد موتور یونیورسال در جریان متناوب باید مالحظات ویژه ای در طراحی ساختمان و سیم پیچ ی آن رعایت شود. یکی از خصوصیات موتور یونیورسال افزایش سرعت آن در بی باری و کاهش سرعت آن در زیر بار میباشد. این همان خاصیت موتور سری است. زیرا بر اثر کاهش جریان آرمیچر I a فوران )شار مغناطیسی قطب ها( نیز کاهش مییابد و در نتیجه برای جبران ولتاژ آرمیچر طبق رابطه ) 2 5( رتور باید با سرعت 2 بیشتری بچرخد. 5 ) 2 )5 Ea=Kϕω در رابطه )2 5(: Ea ولتاژ آرمیچر بر حسب ولت K ضریب ثابتی است که به ساختمان موتور بستگی دارد ϕ شار مغناطیسی زیر هر قطب بر حسب وبر ω سرعت زاویه رتور بر حسب رادیان بر ثانیه شكل 14 مشخصه الکترومغناطیسی موتور DC باید توجه داشت با اتصال موتور سری به جریان متناوب عالوه بر مقاومت اهمی سیم پیچ های موتور به دلیل وجود اندوکتانس آن مقاومت القایی نیز به مدار اضافه میشود در نتیجه امپدانس آن افزایش مییابد بنابراین به نسبت اتصال موتور به جریان مستقیم جریان کمتری از سیم پیچ های موتور عبور میکند. 1 همه منظوره فراگیر 2 برای توضیح بیشتر این رابطه به کتاب ماشین DC رجوع کنید. 196

البته گشتاور موتور یونیورسال به دلیل وجود راکتانس سیم پیچ های آرمیچر و قطب ها و همچنین عکس العمل آرمیچر از موتور سری کمتر است. این تفاوت در مشخصه گشتاور آنها در شکل) 16 ( نشان داده شده است. کلکتور شكل 15 شکل ظاهری موتور یونیورسال برخی لوازم خانگی مانند جارو برقی مورد استفاده قرار میگیرد. 3 5 استفاده از موتورهای سه فاز در شبکه شكل 16 مشخصه گشتاور دور موتور یونیورسال از محاسن این نوع موتور حجم کم و سبکی وزن آن به نسبت قدرت تولیدی آن میباشد. همچنین گشتاور فوق العاده این موتور در زیر بار سهولت در کنترل سرعت و استفاده از آن در سرعتهای باال )حتی تا 20000( RPM از دیگر مزایای این موتور به شمار میآید. این نوع موتور حداکثر تا توان ٣ اسب بخار ساخته ٤ میشود و در وسایل و ابزارهای کارگاهی مانند مته سنگ فرز و برق تک فاز در بعضی مواقع 1 ضرورت دارد که از موتور سه فاز القایی در شبکه برق تک فاز استفاده شود. با کمک خازن روغنی و با انتخاب ظرفیت مناسب می توان این نوع موتور را در شبکه برق تک فاز راهاندازی نمود. این طرح برای اولین بار توسط مهندس چارلز اشتاین متز 2 ارائه گردید و مدارات شکل) 17 ( به نام ایشان معروف است. بوبین هر فاز موتور سه فاز القایی 380V تحمل ولتاژ 220 V را دارد پس اگر چنین موتوری بخواهد با برق تک فاز راهاندازی گردد باید به طور مثلث به مدار اتصال داده شود تا ولتاژ اعمال شده به هر بوبین آن 220 V باشد. همچنین برای اتصال 197 1 در دسترس نبودن شبکه برق سه فاز 2 مهندس آلمانی تباری که کشف پدیده هیسترزیس و روشهای مقابل با آن نیز از جمله فعالیت های ایشان میباشد. 1923( Charls Steinmetz )1865

موتورهای تکفاز موتور سه فازی با ولتاژ 220/125 V به برق تک فاز باید آن را به صورت ستاره به شبکه متصل نمود. تحقیق کنید دلیل اتصال ستاره در موتور سه فاز با ولتاژ 220/125V هنگام استفاده در شبکه برق تک فاز چیست با توجه به قرارگیری خازن به صورت دائم در این مدار از خازن روغنی باید استفاده شود. تجربه نشان داده است که درحالت راهاندازی تک فاز موتور سه فاز برای ایجاد گشتاور راهاندازی تا حدود 30 درصد گشتاور نامی موتور و گشتاور کاری تا حدود 75 درصد آن به ازای هر کیلو وات توان مؤثر موتور باید خازنی با ظرفیت 60 تا 70 میکرو فاراد به کار برد و البته در صورت تمایل به افزایش گشتاور راهاندازی از مقدار 30 درصد باید مقدار ظرفیت خازن را بیشتر نمود. این کار با اضافه شدن یک خازن الکترولیت به طور موازی با خازن قبلی صورت میگیرد که پس از راهاندازی موتور توسط کلید گریز از مرکز از مدار خارج میشود. به دلیل وابستگی گشتاور بار به مقدار ظرفیت خازن انتخاب شده و ثابت بودن آن الزم است که گشتاور بار تغییر نداشته باشد لذا توصیه میگردد از این روش فقط در بارهای با گشتاور ثابت استفاده شود. برای راهاندازی تک فاز موتور سه فاز القایی با توان 3 کیلو وات تقریبا به چه مقدار ظرفیت خازن نیاز میباشد µ F C( µ F) = 70( ) P(Kw) Kw µ F C = 70( ) 3(Kw) = 210( µ F) Kw بنابراین موتور فوق برای داشتن گشتاور راهاندازی تا حدود 30 درصد گشتاور نامی و گشتاور کاری تا حدود 75 درصد آن به خازنی با ظرفیت )µf( 210 نیاز دارد. 5 شكل 17 انواع مدار راهاندازی موتور سه فاز به صورت تک فاز با کمک خازن 198

پرسش های پایان فصل) 5 ( 1 چرا به موتورهای تک فاز AC نیاز داریم 2 موتور تک فاز مقدماتی )یک سیم پیچه( در صورت راهاندازی می تواند راست گرد یا چپگرد بچرخد. )درست/غلط( 3 موتور تک فاز یک سیم پیچه دارای گشتاور راهاندازی )صفر/ کم/ زیاد( است. 4 انواع موتورهای تک فاز القایی را نام برده و نحو ه عملکرد آن را شرح دهید. 5 چرا ضریب قدرت موتورهای القایی تک فاز با فاز شکسته در حالت کار کم است 6 تغییر جهت چرخش در موتور های القایی تک فاز چگونه است با مدار نشان دهید. 7 در مقایسه موتورهای دو خازنی با موتورهای القایی با خازن راهانداز کدام پاسخ درست است الف( تقریبا همان گشتاور راهاندازی است ولی ضریب قدرت بهتری دارد. ب( ضریب قدرت راهاندازی و کار باالتری دارد. ج( گشتاور راهاندازی باالتر اما ضریب قدرت کمتری دارد. د( گشتاور راهاندازی کمتر اما ضریب قدرت بزرگتری دارد. 8 جهت چرخش موتور قطب چاک دار چگونه تعیین می شود با ترسیم شکل نشان دهید. 9 در ابزارهای دستی از چه نوع موتور تک فازی استفاده میشود و چرا 10 تفاوت های عملکردی موتور یونیورسال را در جریان DC و AC توضیح دهید. 11 مقدار خازن مورد نیاز جهت راهاندازی یک موتور سه فاز 1/5 Kw به صورت تک فاز چقدر باید باشد 199